Халық медицинасы: денсаулық сақтау саласының өткені мен болашағы арасындағы көпір
Нөмір 3 № 49 (2025), Мақалалар
Нөмір 3 № 49 (2025)

Халық медицинасы: денсаулық сақтау саласының өткені мен болашағы арасындағы көпір

Мақалалар
https://doi.org/10.64863/2312-4784/2025-3-49/31-41
Жарияланды 12.11.2025
  • Светлана Болдыш
  • Мадина Тұрғанбай
  • Гульназ Смагулова
  • Айым Турсынова
Светлана Болдыш
Мадина Тұрғанбай
Гульназ Смагулова
Айым Турсынова
pdf

Кілт сөздер

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
халық медицинасы
халық емшілері
эмпирикалық тәжірибе
алғашқы медициналық-санитарлық көмек

Аңдатпа

Бұл мақалада қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің маңызды бөлігі ретінде халық медицинасының қалыптасу мен даму тарихы қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – ғасырлар бойы қазақ қоғамында қолданылған емдеу және сауықтыру әдістерімен таныстыру, сондай-ақ олардың қазіргі денсаулық сақтау жүйесіндегі маңызын көрсету. Халық медицинасын әртүрлі зерттеушілер қарастырғанымен, ғылыми әдебиетте оның медициналық білімнің қалыптасуындағы рөлін жан-жақты ашатын еңбектер әлі де жеткіліксіз. Бұл зерттеу аталған олқылықтың орнын толтыруға бағытталып, дәстүрлі емшілік тәжірибелердің мәдени және ғылыми негіздеріне назар аударады. Жұмыс материалдары ретінде халық медицинасының әртүрлі кезеңдердегі дамуын сипаттайтын тарихи және ғылыми деректер, сондай-ақ халық емшілерінің қызметін реттейтін нормативтік құжаттар пайдаланылды. Зерттеуде контент- талдау, дәстүрлі емдеу әдістерін сипаттауға арналған идеографиялық тәсіл және қоғамның халық медицинасына деген көзқарасының тарихи кезеңдердегі өзгерісін анықтауға мүмкіндік берген тарихи-салыстырмалы әдіс қолданылды. Нәтижелер қазақ халқының халық медицинасы табиғатты бақылау, дәрілік өсімдіктер мен мал шаруашылығы өнімдерін пайдалану, сондай-ақ шаруашылық қызмет барысында қалыптасқан практикалық дағдыларға негізделгенін көрсетті. Бұл білімдер бірегей фармакопеяның негізін қалап, оның көптеген элементтері қазіргі медицинаға енді. Бүгінде халық медицинасының рөлі айтарлықтай азайғанымен, ол қосымша көмек көзі ретінде қолданылып, мәдени және ғылыми мұраның маңызды бөлігі болып қала береді. Зерттеу халық медицинасын мәдени құбылыс әрі денсаулық сақтау саласындағы ғылыми түсініктердің қалыптасуына ықпал еткен эмпирикалық білімдердің қайнар көзі ретінде айқындайды. Алынған нәтижелер дәстүрлі мәдени формаларды әрі қарай зерттеуде, сондай-ақ заманауи комплементарлық және баламалы медицина үлгілерін дамытуда пайдаланылуы мүмкін.

https://doi.org/10.64863/2312-4784/2025-3-49/31-41
pdf

References

1. Abashin, S. Basilov, V.N. (1992) SHamanstvo u narodov Srednej Azii i Kazahstana [Shamanism among the peoples of Central Asia and Kazakhstan]. Мoscow: Nauka

2. Äbdіraman, Ö. (2002). Qazaqtyñ dästürli khalyq emshiligi [Kazakh traditional folk healing]. Almaty: Qazaqparat.

3. Äbilqasymov, E. (1993). Qazaqtyñ khalyq emshileri. Anyqtamalyq [Kazakh folk healers: Reference book]. Almaty.

4. Adilet. (2020, July 7) Code of the Republic of Kazakhstan “On Public Health and the Healthcare System”. Adilet. URL: https://adilet.zan.kz/rus/docs/K2000000360

5. Allayarov, H.A. (1993) Istoriya narodnoj mediciny Srednej Azii [History of Traditional Medicine in Central Asia]. [Doctoral dissertation]. Moscow.

6. Artykbaev, Zh. O. (2001). Etnologiya i etnografiya [Ethnology and ethnography]. Astana: Foliant.

7. Baybosynov, K., Isaqov, Ä. (1995). Baqsylar [Shamans]. Almaty: Merey.

8. Boldysh, S. K. (2017). Empiricheskij opyt i nablyudeniya narodnoj mediciny drevnego kazahstana kak osnova sovremennoj nauchnoj mediciny [Empirical experience and observations of traditional medicine of ancient Kazakhstan as the basis of modern scientific medicine]. Sovremennye aspekty ispol'zovaniya rastitel'nogo syr'ya i syr'ya prirodnogo proiskhozhdeniya v medicine, 37-40. URL: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=28924409

9. Bromley, Yu. V., Voronov, A. A. (1976). Narodnaya meditsina kak predmet etnograficheskikh issledovaniy [Folk medicine as a subject of ethnographic research]. Sovetskaya etnografiya [Soviet Ethnography], (5), 18. Moscow.

10. Byshov, D. V., Grishina, O. S. (2020). Istoriko-pravovye aspekty narodnoj mediciny [Historical and legal aspects of folk medicine]. Medical Law: Theory and Practice, 6(1), 100–105. URL: https://www.elibrary.ru/item.asp?id=44200770

11. Daurenbekov, Zh., Tursynov, E. (1993). Qazaq baqsy-balgeleri [Kazakh shamans-healers]. Almaty.

12. DeWeese, D. (2013). Muslim medical culture in modern Central Asia: a brief note on manuscript sources from the sixteenth to twentieth centuries. Central Asian Survey, 32(1), 3-18. DOI: https://doi.org/10.1080/02634937.2013.768049

13. Dzhumagaliyeva, K.V., Sarmurzina, G.K., Kairgaliyeva G.K. (2020) Istoriya tradicionnoj mediciny kazahskogo naroda [History of traditional medicine of the Kazakh people]. Izvestiya Samarskogo nauchnogo centra Rossijskoj akademii nauk. Istoricheskie nauki, 2(1), 117-126. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/istoriya-traditsionnoy-meditsiny-kazahskogo-naroda

14. Eisenman, S. W., Zaurov, D. E., & Struwe, L. (Eds.). (2012). Medicinal plants of central Asia: Uzbekistan and Kyrgyzstan. Springer Science & Business Media. URL: https://link.springer.com/book/10.1007/978-1-4614-3912-7

15. Krasnov, A. N. (1887). Ocherk byta semirechenskikh kirgizov [Sketch of the life of the Semirechye Kyrgyz] (pp. 31–33). St. Petersburg: A. S. Suvorin Printing House

16. Kharitonova, V. I. (2006). Nemnogo o tom, chem zakonchilsya “protsess otmiraniya religioznykh verovaniy” [A little about how the “process of the dying out of religious beliefs” ended]. In Mezhetnicheskie vzaimodeystviya i sotsiokul’turnaya adaptatsiya narodov Severa Rossii [Interethnic interactions and sociocultural adaptation of the peoples of the Russian North] (pp. 233– 250). Moscow.

17. Levshin, A. I. (1996). Opisanie kirgiz-kazach’ikh, ili kirgiz-kaysatskikh, ord i stepey [Description of the Kirghiz-Cossack or Kirghiz-Kaysak hordes and steppes]. Almaty: Sanat.

18. Michaels, P. A. (2012). Curative powers: Medicine and empire in Stalin’s Central Asia (Vol. 233). University of Pittsburgh Pre.

19. Nikonova, L. I. (2000). Traditsionnaya meditsina tyurkskikh narodov Povolzh’ya i Priural’ya kak chast’ sistemy ikh zhizneobespecheniya [Traditional medicine of the Turkic peoples of the Volga region and the Urals as part of their life-support system]. Ruzaevka.

20. Ogudin, V. L. (2021). Narodnaya meditsina Sredney Azii i Kazakhstana [Folk medicine of Central Asia and Kazakhstan]. Ganga Publishing House.

21. ONN. (2023, 16 avgusta). Narodnaya meditsina: most mezhdu proshlym i budushchim zdravookhraneniya [Traditional medicine: a bridge between the past and the future of health care]. Novosti ONN. URL: https://news.un.org/ru/story/2023/08/1443827

22. Orazakov, E. (1989). Qazaq khalyq meditsinasy [Kazakh folk medicine]. Almaty: Gylym.

23. Propisnova, E. O. (2011). Review of the book by S. Gzhyvach “A Time of Change for Kazakh Traditional Medicine.” Medical Anthropology and Bioethics, 2(2), 1–2. URL: https://journals.iea.ras.ru/medanthro/article/view/266

24. Penkala-Gawęcka, D. (2023). Healing with spirits: Human and more-than-human healing agency in Kazakhstan and Kyrgyzstan. In The Central Asian World (pp. 392-405). Routledge. DOI: https://doi.org/10.4324/9781003021803-31

25. Penkala-Gawęcka, Danuta. "Shamans, Islam and the state medical policy in post-Soviet Kazakhstan and Kyrgyzstan." The Shamaness in Asia. Routledge, 2020. 103-132. URL: https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9780429319808-8/shamans-islam-state- medical-policy-post-soviet-kazakhstan-kyrgyzstan-danuta-penkala-gaw%C4%99cka

26. Penkala-Gawęcka, D. (2013). Mentally ill or chosen by spirits?‘Shamanic illness’ and the revival of Kazakh traditional medicine in post-Soviet Kazakhstan. Central Asian Survey, 32(1), 37- 51. DOI: https://doi.org/10.1080/02634937.2013.771872

27. Penkala-Gawecka, D. (2001). The patient and medicine in contemporary Kazakhstan, attitudes towards bio-medicine and complementary medicine. Medycyna Nowozytna: Studia nad Historia Medycyny, 8(2), 175-198. URL: https://europepmc.org/article/med/12568112

28. Rot, L. G. (2022). Narodnaya medicina i prava pacienta [Folk medicine and patient rights]. Russian Law Journal, (4), 73–79. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/narodnaya-meditsina-i- prava-patsienta

29. Shadmanova, S. B. (2009). Deyatel’nost’ russkikh vrachey v Turkestane (v kontse XIX – nachale XX vv.) [The activity of Russian doctors in Turkestan (late 19th – early 20th centuries)]. In Russkaya diaspora v Uzbekistane: vremya, sobytiya, lyudi. Materialy nauchnoy konferentsii [The Russian diaspora in Uzbekistan: Time, events, people. Proceedings of the scientific conference] (p. 212). Tashkent.

30. Sharmanov, T. Sh. (Ed.). (1978). Ocherki po istorii narodnoy meditsiny Kazakhstana [Essays on the history of folk medicine of Kazakhstan]. Alma-Ata.

31. Toleubaev, A. T. (1991). Relikty doislamskikh verovaniy v semeynoy obryadnosti kazakhov (XIX – nachalo XX vv.) [Relics of pre-Islamic beliefs in Kazakh family rituals (19th – early 20th centuries)]. Alma-Ata: Gylym.

32. Wikipedia. (2025, August 14). Folk medicine. Wikipedia. URL: https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B 0%D1%8F_%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BD%D0%B0

33. World Health Organization. (2013). Strategiya VOZ v oblasti narodnoy meditsiny 2014- 2023 [WHO traditional medicine strategy: 2014-2023]. Vsemirnaya organizatsiya

zdravookhraneniya.

https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/92455/9789244506097_rus.pdf

URL:

35. Yagmin, A. (1845). Kirgiz-Kaysatskie stepi i ikh zhiteli [The Kyrgyz-Kaisak steppes and their inhabitants]. St. Petersburg: Karl Kray Printing House.