Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың семантикалық сәйкестігі: дыбыс символизміне эксперименттік талдау
Нөмір 3 № 49 (2025), Мақалалар
Нөмір 3 № 49 (2025)

Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың семантикалық сәйкестігі: дыбыс символизміне эксперименттік талдау

Мақалалар
https://doi.org/10.64863/2312-4784/2025-3-49/19-30
Жарияланды 12.11.2025
  • Болат Хасенов
  • Жанель Бахитова
Болат Хасенов
Жанель Бахитова
pdf

Кілт сөздер

дыбыс символизмі
қазақ тілі
дауысты дыбыстар
семантикалық сәйкестік
эксперимент

Аңдатпа

Бұл мақалада қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың семантикалық сәйкестігі дыбыс символизмі тұрғысынан кешенді түрде қарастырылды. Зерттеудің басты мақсаты – белгілі бір дауысты фонемалардың универсалды мағыналық оппозициялармен сәйкестігін эксперименттік әдістер арқылы айқындау және олардың когнитивтік, мәдени астарын анықтау. Дыбыс символизмі әлемдік лингвистикада кеңінен зерттелгенімен, қазақ тілінде бұл мәселе жүйелі түрде әлі де аз қарастырылған. Осы тұрғыдан алғанда, бұл жұмыс қазақ тіл біліміндегі маңызды ғылыми олқылықтың орнын толтыруға бағытталды. Зерттеуге қазақ тіліндегі бес дауысты дыбыс (А, Ә, І, О, Ұ) және он түрлі семантикалық оппозиция (үлкен– кіші, ақ–қара, жарық–қараңғы, ер–әйел, күшті–әлсіз) таңдап алынды. Экспериментке 18–25 жас аралығындағы 67 қазақтілді қатысушы тартылып, Google Forms платформасында семантикалық дифференциал әдісі қолданылды. Жиналған жауаптар Jamovi бағдарламасы арқылы өңделіп, орташа арифметикалық мәндер, медиана және стандартты ауытқулар есептелді. Нәтижелер дыбыстар мен ұғымдар арасындағы сәйкестіктің кездейсоқ емес екенін көрсетті. «О» және «Ұ» дыбыстары көлем, күш, ерлік сияқты мағыналармен, ал «І» мен «Ә» дыбыстары нәзіктік, әлсіздік, әйелдікпен байланысты бағаланды. «А» дыбысы әмбебап сипатқа ие болып, бір мезгілде қарама-қарсы ұғымдармен де (мысалы, «ақ»–«қара», «жарық»– «қараңғы») жоғары сәйкестік танытты. Бұл оның қазақ тіліндегі универсалды символдық рөлін айқындады. Зерттеу қорытындылары дыбыс символизмінің қазақ тілінде де табиғи, артикуляциялық және когнитивтік негізде қалыптасатынын дәлелдейді. Сонымен қатар, ол ұлттық дүниетанымдағы «жуан – аталық, жіңішке – аналық» дихотомиясымен сабақтасып, мәдени кодты айқындайды.

https://doi.org/10.64863/2312-4784/2025-3-49/19-30
pdf

References

1. Auracher, J. (2017). Sound iconicity of abstract concepts: Place of articulation is implicitly associated with abstract concepts of size and social dominance. PLOS ONE, 12(11), e0187196. DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0187196

2. Barton, D. N., & Halberstadt, J. (2018). A social Bouba/Kiki effect: A bias for people whose names match their faces. Psychonomic Bulletin & Review, 25, 1013–1020.

3. Cuskley, C., Simner, J., & Kirby, S. (2017). Phonological and orthographic influences in the bouba–kiki effect. Psychological Research, 81, 119–130.

4. de Varda, A. G., & Marelli, M. (2025). Cracking arbitrariness: A data-driven study of auditory spoken English. Iconicity in

Psychonomic Bulletin Review, 7, 1–18. DOI: https://doi.org/10.3758/s13423-025-02346-z

5. Elsen, H. (2017). The two meanings of sound symbolism. Open Linguistics, 3(1), 491–499. DOI: https://doi.org/10.1515/opli-2017-0032

6. Johansson, E., Anikin, N., Carling, A., & Holmer, A. (2020). The typology of sound symbolism: Defining macro-concepts via their semantic and phonetic features. Linguistic Typology, 24(2), 253–310.

7. Feist, J. (2013). “Sound symbolism” in English. Journal of Pragmatics, 45(1), 104–118.

8. Imai, M., Kita, S., Nagumo, M., & Okada, H. (2008). Sound symbolism facilitates early verb learning. Cognition, 109(1), 54–65.

9. Imai, M., Kita, S., Akita, K., Saji, N., Ohba, M., & Namatame, M. (2025). Does sound symbolism need sound? The role of articulatory movement in detecting iconicity between sound and meaning. The Journal of the Acoustical Society of America, 157(1), 137–148.

10. Kawahara, S. (2020). Sound symbolism and theoretical phonology. Language and Linguistics Compass, 14(8), e12372. DOI: https://doi.org/10.1111/lnc3.12372

11. Kawahara, S. (2021). Phonetic bases of sound symbolism: A review. PsyArXiv Preprints. DOI: https://doi.org/10.31234/osf.io/wq7um

12. Khassenov, B., Adilova, A., & Rapisheva, Z. (2022). Colour symbolism in Turkic culture: A new look in the reconstruction of colour designation. Pertanika Journal of Social Sciences & Humanities, 30(4),1753–1766.

13. Khassenov, B. (2021). Qazaq tili dybystarynyng arhetiptik sypaty [Archetypal features of Kazakh speech sounds]. Karaganda.

14. Khusainov, K. S. (1988). Zvukoizabrazitelnost v kazahskom yazyke [Sound iconicity in the Kazakh language]. Almaty.

15. Knoeferle, K., Li, J., Maggioni, E., & Spence, C. (2017). What drives sound symbolism? Different acoustic cues underlie sound-size and sound-shape mappings. Scientific Reports, 7(1), 5562. DOI: https://doi.org/10.1038/s41598-017-05932-6

16. Kornilov, G. E. (1979). The theory of imitatives and Chuvash dialect data. In Dialects and Toponymy of the Volga Region (pp. 23–66).

17. Ngai, C. H., Kilpatrick, A. J., & Ćwiek, A. (2024). Sound symbolism in Japanese names: Machine learning approaches to gender classification. PLOS ONE, 19(3). DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0297440

18. Rovnaya, T. V. (2018). The influence of linguistic shock and phonosemantics on the perception of a foreign language. Moscow.

19. Sapir, E. (1929). A study in phonetic symbolism. J Exp Psychol.,12, 225–239.

20. Sartkozhauly, Q. (2007). Bayirgy turuk zhazuy [The genesis of ancient Turkic script]. Astana.

21. Shinohara, K., & Kawahara, S. (2010, August). A cross-linguistic study of sound symbolism: The images of size. In Proceedings of the Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society (pp. 396–410).

22. Shinohara, K., Yamauchi, N., Kawahara, S., & Tanaka, H. (2016). Takete and maluma in action: A cross-modal relationship between gestures and sounds. PLOS ONE, 11(9). DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0163525

23. Sidhu, D. M., & Pexman, P. M. (2019). The sound symbolism of names. Current Directions in Psychological Science, 28(4), 398–402.

24. Sidorov-Dorso, A. V. (2013). Modern research on naturally developing. Voprosy Psikhologii, 4, 147–158.

25. Styles, S. J., & Gawne, L. (2017). When does maluma/takete fail? Two key failures and a meta-analysis suggest that phonology and phonotactics matter. i-Perception, 8(4), 1-17. DOI: https://doi.org/10.1177/2041669517724807

Svantesson, J. O. (2017). Sound symbolism: The role of word sound in meaning. Wiley Interdisciplinary Reviews: Cognitive Science, 8(5). DOI: https://doi.org/10.1002/wcs.1441

26. Wichmann, S., Holman, E. W., & Brown, C. H. (2010). Sound symbolism in basic vocabulary. Entropy, 12(4), 844–858.

27. Winter, B., & Perlman, M. (2021). Size sound symbolism in the English lexicon. Glossa: A Journal of General Linguistics, 6(1). 1-13. DOI: https://doi.org/10.5334/gjgl.1646